Türk Harf Devrimi’nde Anadolu Ajansı’nın rolü

01.12.2022

Fotoğraf: DEPO Photos

Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihi ile âdeta özdeş bir tarihe sahip Anadolu Ajansı (A.A), Atatürk’ün Ağustos 1928’deki açıklamasından sonra, yeni Türk harflerini kullanma ve kamuoyunu aydınlatmada hiç güçlük çekmedi. AA’nın, Türk Harf Devrimi’nin başladığı o yıllarda yayına verdiği haberleri, yıllar sonra bu konuda yapılan bilimsel çalışmalara kaynaklık etti. Yalnızca bu bile, AA’nın Harf Devrimi sırasında görevini tam anlamıyla yaptığının en önemli göstergesi.

Hasan Safa Tekeli

Genç Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşunun beşinci yılının içindeydi. I. Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı Devleti, tarih sahnesinden çekilmek zorunda kalmış; savaştan yorgun Türk halkı, Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde, eşsiz bir mücadeleyle yurdu işgalcilerden kurtarmıştı. Saltanatın kaldırılmasını Lozan Zaferi izlemiş, Cumhuriyet’in ilanından dört ay sonra da Hilafete son verilmişti. Aynı gün (3 Mart 1924), “Tevhidi Tedrisat Kanunu” kabul edilerek öğretim de birleştirildi. 1925 yılının ikinci ayında başlayarak yayılan Şeyh Sait Ayaklanması, 15 Nisan’da bastırılmış, bu arada iki yıl yürürlükte kalacak Takriri Sükûn Yasası çıkarılmıştı.
Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, genç Cumhuriyeti şekillendirecek devrimleri sürdürmekte kararlıydı. 1925 Ağustos’unun sonu ile Eylül başında Şapka Devrimi’ni gerçekleştirdi. Tekke ve zaviyeler kapatıldı. Ankara’da Birinci Tıp Kongresi’nin toplanması ile “Ankara Hukuk Mektebi”nin açılması, yine bu yıldaydı. 1926, Medeni Yasa’nın kabulüne tanıklık etti. Bu yılın ortasında Mustafa Kemal’e girişilecek suikast ortaya çıkarıldı. 1927 yılında ise Atatürk, ünlü “Nutuk”unu söyledi.
Mustafa Kemal Atatürk, sağlam temeller üzerinde yükselecek Cumhuriyet için, toplumsal, ekonomik, kültürel alanda kökten değişiklikler gerektiren yapılanmaları sürdürmekte kararlıydı. Şapka Devrimi’ni başlattığı gün, “Bu millet, medeniyet güneşinin bütün hararetini almıştır” diyen Atatürk, yurdun her karış toprağının ve yaşlı, genç, çocuk; kadın, erkek; genç cumhuriyette her yurttaşın uygarlık güneşinin ışıklarıyla aydınlanmasını istiyordu.

Atatürk, Türkiye’nin geleceğinin her zaman aydınlık olmasını sağlayacak bu kaynağı oluşturmanın yöntemini de bulmuştu: Herkes okuma yazma öğrenecekti. Bunun da Türkçenin daha kolay öğrenebileceği Latin harflerinin kabulüyle sağlanabileceğini öngörüyordu.

Harf Devrimi’nde AA’nın Görevi
Gazi Mustafa Kemal Paşa, 9 Ağustos 1928’de, İstanbul’da Sarayburnu Parkı’nda düzenlenen toplantıda, yeni Türk harflerini açıklamasıyla bir süredir Harf Devrimi ile ilgili yürütülen çalışmaları kamuoyuna duyurdu.
Anadolu Ajansı Yönetim Kurulu da 17 Eylül 1928’de yaptığı toplantıda, Harf Devrimi’ne ilişkin hazırlıklara katkıda bulunmak amacıyla “siyasi bültenlerin” bu tarihten itibaren yeni Türk harfleriyle yayımlanmasını ve bunun yönetime bildirilmesini kararlaştırdı (Karar numarası: 90). Gerçi, siyasi bültenin yeni Türk harfleriyle yayımlanmasına ilişkin bu karar, eski harflerle karar defterine geçirildi; ancak Yönetim Kurulu Başkanı Cemal Paşa, kararın altına imzasını yeni harflerle atmıştı. Toplantıda bulunamayan Genel Müdür Alaeddin Bey ise imzasını bu tarihten önce zaten yeni Türk harfleriyle atmaya başlamıştı.
Türkiye Cumhuriyeti’nin tarihi ile âdeta özdeş bir tarihe sahip Anadolu Ajansı, önemli bir görev üstlendiğinin bilincindeydi. Bu bilincin temeli de olağanüstü koşullarda, kurucusu tarafından konulan ilkelerde yatmaktaydı. İstanbul’un 16 Mart 1920’de işgali karşısında Anadolu’ya geçen Halide Edip (Adıvar) ile Yunus Nadi’nin (Abalıoğlu), Mustafa Kemal Paşa’ya önerisi üzerine 6 Nisan 1920’de kurulan Anadolu Ajansı (AA), kurucusu Mustafa Kemal’in bir genelgeyle tüm yurda duyurduğu “doğru, tam ve hızlı” habercilik ilkeleriyle ateş altındaki haber yolculuğuna çıkmıştı.
Aslında AA, daha bu yolculuğunun başlarında “Latin harflerini” bir biçimde kullanmaktaydı. AA, kurulduğu gün, “bir daktilo makinesi” gerektiğini söyleyen Halide Edip’e, Mustafa Kemal’in “Osmanlı Bankası’ndan temin edilebileceği”ni belirttiği daktilo makinesinin tuşları, büyük ihtimalle “Latin harfleri” içeriyordu. Çünkü kurtuluş mücadelesini başlatan Anadolu’nun sesini ,“iç” ve özellikle “dış” kamuoyuna iletmesi amaçlanan AA’nın dışa yönelik bültenlerinin bu amaca uygun yazılması gerekiyordu. Nitekim ABD Dışişleri Bakanlığı arşivi arasında yer alan 1921 tarihli AA bültenleri, Latin harfleriyle Fransızca yazılmıştı. Harf Devrimi’ne gelinceye kadar da AA, dış yayınlarında bu harfleri kullanmıştı.
O yüzden Türk basınının en önemli haber kaynağı olan AA, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın, 9 Ağustos 1928’de, İstanbul’da Sarayburnu Parkı’ndaki açıklamasından sonra, yeni Türk harflerini kullanmada ve kamuoyunu bu konuda aydınlatmada hiç de güçlük çekmedi.

Yeni harflere alışmak
Gazeteler de yavaş yavaş yeni harfleri kullanmaya başlamışlardı. 24 Ağustos 1928 tarihli Cumhuriyet, “Gazi Hazretleri”nin Tekirdağ’a yaptığı geziye ilişkin (A.A) kaynaklı ve aynı konudaki haberleri yeni ve eski harflerle aynı sayfada alt alta veriyordu:
Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati’nin de iki ay süren “teftiş gezileri”ne ilişkin 14 Ağustos 1928’de AA’ya verdiği demeçte, Mustafa Kemal’in yeni harflerle ilgili çalışmalarını anlatışı ve haberdeki içtenlikli üslubuyla, “Ben, Reisicumhur Hazretleri’nin bu hususta gösterdiği mesai karşısında hakikaten utandım” deyişi dikkati çekiyordu. Mustafa Necati, “Türk ulusu, bir gönül olmuş ve o gönül bütün içtenliklerden toplana toplana Mustafa Kemal olmuştur” diyordu.
Anadolu Ajansı’nın baş harflerinden oluşan sembolünü, gazetelerde yeni harflerle (A.A) olarak ilk kez, Hâkimiyeti Milliye gazetesi 4 Eylül 1928 tarihli sayısında, Mustafa Kemal Paşa’nın Marmara’daki manevraları bizzat idare ettiğini duyuran haberde kullanıyordu:
Cumhuriyet gazetesinin 6 Eylül 1928 tarihli sayısında yer alan başlığı yeni, metni eski harflerle dizilmiş A.A haberi ise şöyle başlıyordu:
“İstanbul, 5 (A.A) – Dil Heyeti’nden tebliğ olunmuştur: Türk yazı makineleri için, sabit bir klavye esası elzemdir.

“Yeni harflerin kullanımı zorunlu olacak”
Vakit gazetesinin 27 Eylül 1928 tarihli sayısında yer alan olağandan daha büyük ve tümü küçük yeni harflerle dizilmiş, çerçeve içine alınmış (a.a) mahreçli haberde ise aralık ayının ilk haftasında bütün gazetelerin yeni Türk harfleriyle yayınlanmasının zorunlu kılınacağı belirtiliyordu.
Türk harfleri, TBMM’de, 1 Kasım 1928’de kabul edildi. Kanunun Meclis’te görüşülmesi ve kabul edilişine ilişkin 2 Kasım 1928 tarihli Milliyet’te yer alan Anadolu Ajansı’nın haberi şöyleydi:
“Ankara, 1 (A.A) – Büyük Millet Meclisinin bugünkü ilk celsesinde Divan Riyaseti’ne Cemil, Ali, Saffet beylerin imzalarıyla verilen bir takrirle, Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Kanunu’nun derhal ve müstaceliyetle müzakeresi teklif olunmuş ve Hükümet tarafından da bu teklife iştirak edilmiştir.”
“… Encümenden gelen Yeni Harfler Kanunu’nun müzakeresine başlanmış ve Başvekil İsmet Paşa Hazretleri bir nutuk irad etmiştir.”
Haber, söz alan öteki milletvekillerinin de tasarı lehinde konuştuklarını belirttikten sonra şöyle sürüyor:
“Ve müteakiben kanun reye vazedilerek müttefikan kabul olunmuştur.”
Kanuna göre, süreli yayınlar, levha, tabela, ilan, sinema yazıları, 1 Aralık 1928 tarihinden itibaren Türk harfleriyle basılacaktır.
Ve tüm gazeteler, 1 Aralık 1928 tarihinde yeni Türk harfleriyle çıkmaya başladı. Cumhuriyet, “Türk Matbuat Hayatında Tarihi Bir Gün: 1 Kanunuevel 928” başlığını taşımaktaydı.

Millet mektepleri açılıyor
1929 yılının ilk günü; Harf Devrimi’nin kök salmasını sağlayacak Millet Mektepleri açıldı ve 1936 yılına kadar genciyle yaşlısıyla 2,5 milyondan fazla kişi bu mekteplerden diploma aldı.
Anadolu Ajansı’nın yeni Türk harflerinin yaşama geçirildiği, Türk Harf Devrimi’nin başladığı o yıllarda yayına verdiği, gazetelerin yoğun bir biçimde kullandığı, yukarıda ancak bir kısmına yer verilebilen haberleri, yıllar sonra bu Harf Devrimi konusunda yapılan bilimsel çalışmalara kaynaklık etti. Yalnızca bu bile, AA’nın Harf Devrimi sırasında görevini tam anlamıyla yaptığının en önemli göstergesidir.

Kaynaklar:
Anadolu Ajansı bültenleri.
Anadolu Ajansı karar defteri (1928.) AA Genel Müdürü Dr. Hilmi Bengi’nin çalışması.
ABALIOĞLU, Yunus Nadi: Ankara’nın İlk Günleri, Sel Yayınları, İstanbul, Nisan 1955.
ADIVAR, Halide Edib: Türkün Ateşle İmtihanı, Cumhuriyet Gazetesi Y, İstanbul, Eylül 1998.
İNAN, M. Rauf: Mustafa Necati, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Birinci Baskı, Ankara 1980.
KORKMAZ, Zeynep (Prof. Dr): Atatürk ve Türk Dili-Belgeler, TDK Yayınları, Ankara 1992.
ÖZERDİM, Sami N: Atatürk Devrimi Kronolojisi, Halkevleri Atatürk Enstitüsü Yayınları No. 1, 3. basım, Ankara 1974.
ŞİMŞİR, Bilâl N: Türk Yazı Devrimi, TTK Yayınları, Ankara 1992.
TEKELİ, Safa: Atatürk ve Anadolu Ajansı, Anadolu Ajansı Yayınları, 2. baskı, Ankara 2005.
Türk Basınında Cumhuriyetin 60. Yılı, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, Ocak 1984.
ÜLKÜTAŞIR, Şakir M: Atatürk ve Harf Devrimi, TDK Yayınları, 3. baskı, Ankara 2000.
GAZETELER: Cumhuriyet, Hâkimiyeti Milliye, Milliyet, Vakit (1928)